سنائی وادبیات عرفانی
بسم الله الرحمن الرحیم
(سنائی و ادبیات عرفانی )
مولوی جلال الدین محمد بلخی در باره سنائی و ادبیات عرفانی او چنین میگوید:
عطار روح بود و سنائی دو چشم او ما در پی سنائی و عطار آمدیم
اسمش ابوالمجد مجدود بن آدم ملقب به سنائی غزنوی در نیمه دوم قرن پنجم هجری قمری به دنیا آمده و در سال 545 هجری قمری در همانجا وفات یافته که از جمله شاعران بزرگ دورة غزنویان بحساب میرود . او علاوه بر شعر بر علوم دیگر نیز مهارت کامل داشته چنانچه خودش چنین میگوید:
یا رب مر سنائی را سنائی (1) ده تو در حکمت چنان کز وی به رشک آید روان بوعلی سینا
از او علاوه بر دیوان قصائیدش که شامل چهارده هزار بیت است کتب دیگری نیز باقی مانده است از جمله حدیقة الحقیقه یا الهی نامه، مثنوی طریق التحقیق، مثنوی سیرالعباد الی المیعاد، مثنوی کارنامه بلخ، عشق نامه، عقل نامه و غیره.
سنائی غزنوی عارف بزرگ و شاعر گرانقدر زمان خود بوده که در غزنی افغانستان به دنیا آمده و در همانجا درگذشته است. میگویند او در اوائل زندگی خود پادشاهان را مدح میکرده که بیکبارگی تحول درونی بزرگی بوی رخ داده که از مدیحه سرائی دیگر دست برداشته و بعالم سلوک و عرفان روی آورده و تا آخرین دوره حیات خود دیگر در این عالم باقی مانده است. سنائی غزنوی در ساحه شعر و ادب غزل و مثنوی بجهان علم و عرفان خدمات ارزشمندی را انجام داده و عمری را در خدمت تصوف و سلوک عارفانه سپری کرده و چنانچه مثنوی اندرزی او در ادب و عرفان جایگاه خاص خود را دارد. او علاوه بر سرود انواع شعر (غزل و مثنوی) بزرگترین شاعر قصیده گو زمان خود نیز بوده که در شعر بالا مولوی جلال الدین محمد بلخی از وی بنام پیش کسوت خویش بتعبیری که (ما در پی سنائی و عطار آمدیم) وصف کرده است. سنائی مدتی از زندگی خود را در بلخ، هرات، نیشاپور، سپری کرده و از طریق بلخ به سفر حج بیت الله الحرام نیز مشرف گردیده که بعد از بازگشت از این سفر مدت دیگری را نیز در بلخ اقامت داشته که باز مجدد به غزنی بازگشته است او در غزنی توانسته مثنوی مشهور حدیقة الحقیقه را به رشته تحریر در آورد طوریکه از آثارش معلوم میشود او از جمله بنیان گذاران ادبیات منظوم دری در ادب و عرفان و تصوف بوده است.
چنانچه در بالا اشاره کردیم از سنائی اشعار زیبائی زیادی بیادگار مانده که ما در اینجا بنمونه از آن اشاره خواهیم کرد:
نمونه اشعار سنائی:
ملکا ذکر تو گویم که تو پاکی و خدایی
نروم جز به همان ره که توام راهنمائی
همه درگاه تو جویم، همه از فضل تو پویم
همه توحید تو گویم که به توحید سزائی
تو زن و جفت نداری، تو خور و خفت نداری
احد بی‌زن و جفتی، ملک کامروایی
نه نیازت به ولادت، نه به فرزندت حاجت
تو جلیل‌الجبروتی، تو نصیرالامرایی (1)
تو حکیمی، تو عظیمی، تو کریمی، تو رحیمی
تو نماینده فضلی، تو سزاوار ثنایی
بری از رنج و گدازی، بری از درد و نیازی
بری از بیم و امیدی، بری از چون و چرایی
بری از خوردن و خفتن، بری از شرک و شبیهی
بری از صورت و رنگی، بری از عیب و خطایی
نتوان وصف تو گفتن که تو در فهم نگنجی
نتوان شبه تو گفتن که تو در وهم نیایی
نبٌد این خلق و تو بودی، نبود خلق و تو باشی
نه بجنبی نه بگردی، نه بکاهی نه فزایی
همه عزی و جلالی، همه علمی و یقینی
همه نوری و سروری، همه جودی و جزایی
همه غیبی تو بدانی، همه عیبی تو بپوشی
همه بیشی تو بکاهی، همه کمی تو فزایی
احدّ لیس کمثله، صمدّ لیس له ضدّ
لِمَن المُلک (2) تو گویی که مر آن را تو سزایی
لب و دندان «سنایی» همه توحید تو گوید
مگر از آتش دوزخ بودش روی رهایی (3)
نمونه دیگر:
جهان پر درد می بینم، دوا کو؟
دل خوبان عالم را وفا کو؟
ور از دوزخ همی ترسی شب و روز
دلت پر درد و رخ چون کهربا کو؟
بهشت عدن را بتوان خریدن
ولیکن خواجه را در کف بها کو؟
خرد گر پیشوای عقل باشد
پس این واماندگان را پیشوا کو؟
ز بهر نان و جان تا بام یابی
چو برگ توت گشتی توتیا کو؟
در این ره گر همی جویی یکی را
سحرگاهان ترا پشت دوتا کو؟
سراسر جمله عالم پر یتیمست
یتیمی در عرب چون مصطفا کو؟
سراسر جمله عالم پر ز شیرست
ولی شیری چو حیدر با سخا کو؟
سراسر جمله عالم پر زنان اند
زنی چون فاطمه خیرالنسا کو؟
سراسر جمله عالم پر شهیدست
شهیدی چون حسین کربلا کو؟
سراسر جمله عالم پر زمردست
ولی مردی چو موسی با عصا کو؟
سراسر جمله عالم پر حدیثست
حدیثی چون حدیث مصطفی کو؟
سراسر جمله عالم پرز عشقست
ولی عشقی حقیقی با خدا کو؟
سراسر جمله عالم پر ز پیرست
ولی پیری چو خضر با صفا کو؟
سراسر جمله عالم پر ز حُسنست
ولی حسنی چو یوسف دلربا کو؟
سنائی نام بتوان کرد خود را
ولیکن چون سنائیشان سنا کو؟
طوریکه همه اطلاع داریم خوشبختانه سازمان یوسیسکو در نظر دارد تا زادگاه این مرد بزرگ (شهر غزنی) را بعنوان مرکز فرهنگی جهان اسلام در سال 2013 نام گذاری و تجلیل کند که جای دارد تا در ابتدا این مناسبت فرهنگی را بمردم افغانستان و بویژه به اهالی محترم شهر غزنی تبریک گفته و خاطر نشان سازیم که وظیفه ملی هر یک از نخبگان و پژوهشگران کشورما خواهد بود تا راجع به ابعاد گوناگون و سابقه تاریخی این شهر و تاریخ سازان آن از ابعاد مختلف تاریخی و فرهنگی روشنی بیشتری انداخته تا این شهر بتواند بجهانیان بیشتر و بهتر معرفی گردد تا در سال 2013 زمان تجلیل آن بعنوان مرکز فرهنگی جهان اسلام جایگاه شایسته و در خور شأن خود را بدست آورد.
سید محمد خیرخواه
sm_kh2003@yahoo.co.uk
پینوشت ها:
سنائی ، بمعنی روشنی، ضیاء رفعت
جلیل الجبروت، خداوند با قدرت و توانا
نصیرالامراء، نصرت دهنده فرماندهان
لمن الملک، جزء از آیه قرآن کریم (لمن الملک الیوم لله الواحد القهار)
شعر از دیوان حکیم سنائی غزنوی
