خیرخواه

آشنائی باشخصیت دانشمند بزرگ قرن شیشم جهان اسلام:آشنائی با شخصیت

آشنائی با شخصیت دانشمند بزرگ قرن شیشم هجری قمری جهان اسلام:

امام فخر رازی متولد 544 ومتوفی 606 هجری قمری(*

استاد خلیل الله خلیلی در کتاب آثار هرات خود در باره امام فخر رازی چنین می نویسد:

فروغ روشن و رخشانی که کران تا کران محیط را مشعشع و نورانی نمــود، روح توانا و نیرومندی که اقلیم معارف و معالم را به انفاس مسیحی زندگانی جاوید بخشود، به عبارت زنده تر، نخبه ترین عنصر صالحی که با حربه عقل و دانش، در ساحهء وسیع معقولات مبارزه کرد. اولین روح شجیعی که پردهء خفا، از عارض غوامض اسرار دیانت مقدس اسلام به تحریک سر انگشت برهان و استدلال برافکند، او کسی نبود بجز از حضرت امام فخر رازی.(رح)

هرباری که از نــوابغ علمای حقیقی عـــــالم اسلام، تاریخ و تذکره ها نام برده می شود، در هــر جا این عنوان گرامی با تبجیل و ستایش قویمی یاد شده و همچو ستارهء سرخ و آتشینی در افق مولفات تاریخی ما عرض اندام می نماید. به قول ابن خلکان ( که برتر از او اسنادی به دست نمی آید ) ولادت با سعادت امام فخر رازی در ری واقع شده و از آنجا در خوارزم و تمام دیار ماوراء النهر و خراسان رفته ، به تحصیل کامل تری به هرات تشریف آورده وتا اخیر عمر خویش در آنجا باقی مانده اند. (1)

امـرای غوری و بخصوص شهاب الدین و غیاث الدین غوری قــــرازی کــــه شایسته شان بلند و معارف ارجمند حضرت مولانا فخر الدین رازی بود، در رعایت و احترام حضور شان پرداخته و عنوان علمی شیخ الاسلامی را که مستحق آن بودند، در هرات برایشان عطا کرده اند. مسجد جامع هرات که در آن وقت بناء یافته وآماده بود برای درس و افادات حضرت مولانا اختصاص داده شد و هرات جولانگاه روحیات علمی وادبی شان بوده است.

کتب و مولفاتی که در هر علم نوشته اند، هنوز بـــه طور صحیح احصاء نشده، اما همان قسمتی را که ابن خلکان تشریح می دهد و در دستگاه شهرت و استفاده عموم نیز واقع شده، از این قرار است: تفسیر قرآن کریم، تفسیر سورهء فاتحه، کتاب مطالب و نهایت العقول در علم کلام، کتـــاب اربعین، کتــاب المحصل، کتاب بیان و برهان در رد اهل زیغ و طغیان، کتاب مباحث المادیه فی المطالب المعادیه، کتاب تهذیب الدلایل و عیون المسایل، کتــــــاب ارشاد النظار فی لطایف الاسرار، کتاب اجوبته المسایل و تحقیق الحق، کتــــاب الزبده و المعالم ، کتاب بمحصول و معالم در فقه ، کتــاب ملخص در حکمت ، شرح کتاب ابن سینا، شرح عیون الحکمه ، شرح اسماء الحسنی، شـــرح مفصلی در نحو بالای زمخشری، شرح الوحیز، کتاب سرّ مکنون کتاب مختصر در عجایز و مواخذات کتاب شرح کلیات قانون ، کتاب علم فراست و کتاب مناقب شافعی وغیره..

ابن خلکان می نویسد: هر کتابی را که امام فخر رازی تالیف می کرد، در همان وقت به اقطار بلاد اسلام تقسیم شده و در معرض استفاده واقع می گردید. در شیوه بیان به آن درجه سوز و تاثیر داشت که هیچ کس نمی بود که خواه به مواعظی که به زبان عربی می فرمودند و خواه در نصایحی که به لفظ فارسی بیان می کردند، نمی گریست. در هرات بسیاری از اهل مذاهب به خدمتشان رسیده و از انجمنهای علمی و ادبی شان استفاده کرده اند.

نام اصلی ا یشان محمد، کنیت شان ابو عبدالله پسر عمر بن حسین بن حسن بن علی می بــــاشد. ولادت با سعادت شان به قول ابن خلکان در 25 رمضان 544 و یا 534 قمری واقع شده، اما آتشکده، 556 می نویسد: و {وفاتشان} در روز دوشنبه عید فطر سنة 606 هجری قمری در شهر هرات واقع شده و در آخر روز مذکور در کنار شمال غربی بیرون شهر، به قریه ای که در آن وقت مزداخان می گفتند، به آغوش خاک سپاریده شده اند.

امام فخر رازی در مذهب امام شافعی رحمته الله علیه بوده و تمامی مجاهداتشان به منطق و برهان مستند است. با این همه کثرت مشاغل ، طبیعت شعری نیز داشته و اشعار غرایی در عربی و فارسی از خود به یادگار گذاشته اند. که اینک نمونه از شعر عربی و فارسی شان را در اینجا می آوریم:

نمونه از شعر عربی ایشان:

نهایة اقدام العقول عقال و اکثر سعی العالمین ضلال

و ارواحنا فی وحشة من جسومنا و حاصل دنیا اذی و وبال

و کم نستفد من بحثنا فی طول عمر نا سوا ان جمعنا فیه قیل و قال

و کم قدرئینا من رجال و دولة فبادوا جمیعا مسرعین و زالو

و کم من جبال قد علّت شرفاتها رجال فزالو و الجبال جبال

نمونه دری (فارسی ) شعر شان:

از جمله اشعارشان رباعی ای که به کتیبه مزار شان نیز نوشته شده است از اینقرار است:

هر گز دل من ز علم محروم نشد کم ماند ز اسرار که مفهوم نشد

هفتادو دو سال فکر کردم شب و روز معلومم شد که هیچ معلوم نشد

نمونه دیگر:

اگر با تو نسازد دشمن، اى دوست!